Türkiye'de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946
İÇİNDEKİLERÖNSÖZ..............................................................................................21BİRİNCİ BÖLÜM: GİRİŞ I. ÇALIŞMANIN KURAMSAL ÇERÇEVESİ: ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNİN KURUMSALLAŞMASI...................................29 II. ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNİN KURUMSALLAŞMASI AÇISINDAN TÜRKİYE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ TARİHİNİN DÖNEMLEŞTİRİLMESİ.......................................30 III. OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDAN CUMHURİYET TÜRKİYESİNE KALAN MİRAS.................36 A. GİRİŞ............................................................................................36 B. SİYASAL MİRAS.........................................................................36 C. TOPLUMSAL MİRAS.................................................................37 Ç. İKTİSADİ MİRAS.......................................................................38 D. ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ ALANINDAKİ MİRAS.....................39 1. Ücretlilerin Nicel Varlığı.............................................................39 2. Hukuki Düzenlemeler.................................................................41 3. Örgütlenme ve İşçi Hareketleri Deneyimi...............................43 8 Türkiye'de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946 İKİNCİ BÖLÜM: SİYASET, HALKÇILIK VE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ I. SİYASAL YAPI İLE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ ARASINDAKİ SİMGESEL BAĞ: HALKÇILIK........................45 A. GİRİŞ.............................................................................................45 B. CUMHURİYET DÖNEMİNDE HALKÇILIK DÜŞÜNCESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNE İLİŞKİN BAZI YÖNTEM SORUNLARI.................................................46 1. Giriş: Halkçılığın Değişik Boyutları..........................................46 2. Halkçılık: Durmaksızın İçeriği Değişen Bir Kavram.................................................................................47 3. Halkçılık: Gerçek mi, Düş mü?..................................................50 C. HALKÇILIK KAVRAMI VE KÖKENLERİ.............................55 1. Giriş................................................................................................55 2. Fransız Devriminin Etkileri........................................................57 3. Narodnizm....................................................................................58 a. Narodnik Düşüncenin Gelişimi ve Temel Özellikleri...........................................................................58 b. Narodnizm ve Türkiye................................................................65 4. Dayanışmacı Düşünce.................................................................68 a. Dayanışmacı Düşüncenin Temel Özellikleri............................68 b. Dayanışmacı Düşünce ve Ziya Gökalp....................................71 c. Dayanışmacı Düşünce ve Gökalp'in Cumhuriyet Dönemine Etkileri........................................................................79 II. TÜRKİYE'DE HALKÇILIK........................................................81 A. KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİNDE HALKÇILIK............................................................................81 1. Giriş................................................................................................81 2. Birinci Meclis'te Halkçılık ve Mesleki Temsil Tartışmaları...................................................................................85 B. KURTULUŞ SAVAŞI SONRASI DÖNEMDE HALKÇILIK VE ATATÜRK..................................................96 1. Kurtuluş Savaşı Sonrası Halkçılık Anlayışındaki Değişmeler....................................................................................96 2. Atatürk ve Halkçılık....................................................................97 a. Atatürk ve işçiler........................................................................100 b. Atatürk ve Köylülük.................................................................101 c. Atatürk ve Aydınlar...................................................................106 C. HALKÇILIK VE 1921 VE 1924 ANAYASALARI.................107 III. CUMHURİYET HALK FIRKASI VE HALKÇILIK.............109 A. GİRİŞ...........................................................................................109 B. 1931 VE 1935 KURULTAYLARI..............................................111 1.1931 Üçüncü Kurultay'ı.............................................................112 2.1935 Dördüncü Kurultay'ı........................................................118 IV. HALKÇILIK VE DEVLETÇİLİK............................................118 A. GİRİŞ...........................................................................................118 B. KADRO HAREKETİ.................................................................122 V. HALKÇILIK VE KORPORATİZM........................................127 A. GİRİŞ...........................................................................................127 B. KORPORATİZM KAVRAMI...................................................127 C. DEVLET KORPORATİZMİ.....................................................130 Ç. KORPORATİZM AÇISINDAN TÜRKİYE............................133 1. Giriş..............................................................................................133 2. Korporatizm Tartışmalarına Kaynaklık Eden Bazı Kurum ve Uygulamalar............................................................138 a. 1923 İzmir İktisat Kongresi........................................139 b. 1925 Ticaret ve Sanayi Odaları.................................................142 c. 1927 Ali İktisat Meclisi...............................................................145 ç. 1934 İzmir İşçi ve Esnaf Kurumları Birliği..............................149 d. 1938 Basın Birliği........................................................................150 3. Değerlendirme............................................................................153 VI. TEK PARTİ YÖNETİMİNİN OLUŞMASI VE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ ALANINA YÖNELİK YANSIMALARI.......................................................................160 A. GİRİŞ...........................................................................................160 B. 1925 TAKRİR-İ SÜKÛN KANUNU........................................161 C. 1930 SERBEST FIRKA DENEYİMİ.........................................163 Ç. TEK PARTİ YÖNETİMİNİN KATILAŞMASI.......................169 D. TEK PARTİ YÖNETİMİNİN KATILAŞMASINDAKİ DIŞSAL ETKİLER......................................................................173 E. DÖNEMİN HUKUKSAL DÜZENLEMELERİ......................178 1. Giriş..............................................................................................178 2.1936 İş Kanunu...........................................................................178 3.1936 Ceza Kanunu Değişiklikleri.............................................179 4.1938 Cemiyetler Kanunu...........................................................181 F. HALKÇILIK ANLAYIŞINDA ORTAYA ÇIKAN DEĞİŞMELER.........................................................................184 VII. TARTIŞMA VE DEĞERLENDİRME...................................186 A. TÜRKİYE'DEKİ TEK PARTİ YÖNETİMİNİN NİTELİĞİ............................................................................:.......186 B. DÖNEM İÇERİSİNDEKİ REFORMLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ............................................................189 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNİN İKTİSADİ TEMELLERİ I. CUMHURİYETİN BAŞLANGIÇ YILLARINDA İKTİSADİ YAPI: BİR ÖZET.......................................................193 II. DÖNEMLEŞTİRME..................................................................197 III. LİBERAL DÖNEM...................................................................201 A. GİRİŞ...........................................................................................201 B. İZMİR İKTİSAT KONGRESİ....................................................202 1. Kongre'nin Önemi ve Anlamı .................................................202 2. Kongre'nin Amacı.....................................................................204 3. Mesleki Temsil Esası..................................................................206 4. İşçi Grubunun İktisat Esasları..................................................208 5. Kongre'nin Sonuçları................................................................211 C. 1927 YILINDA TÜRK SANAYİİNİN DURUMU.................213 1.1927 Sanayi Sayımı.....................................................................213 2.1927 Teşvik-i Sanayi Kanunu...................................................218 3. Liberal Dönemin Sonu..............................................................222 IV. DEVLETÇİ DÖNEM................................................................227 A. GİRİŞ...........................................................................................227 B. DEVLETÇİLİĞİN TARİHSEL KÖKENLERİ.........................227 C. TÜRKİYE'DE DEVLETÇİLİĞİN GELİŞMESİ VE NİTELİĞİ....................................................................................230 Ç. DEVLETÇİ SANAYİLEŞMENİN ARAÇLARI......................236 1. Planlama Çalışmaları.................................................................236 2. Kamu İktisadi Teşebbüsleri.....................................................-.239 3. Yasal Düzenlemeler...................................................................242 D. DEVLETÇİ SANAYİLEŞMENİN İKTİSADİ SONUÇLARI.............................................................................243 1. Sanayi Kesiminin Büyüme Hızındaki Artış...........................243 2. Sektörlerin GSMH İçindeki Payındaki Değişiklikler................................................................................244 3. İstihdamın Sektörel Dağılımında Ortaya Çıkan Değişmeler.................................................................,................246 4. İktisadi Yaşamda Devletin Artan Ağırlığı..............................247 5. Devletçi Dönemde Sağlanan İktisadi Gelişmeler: Bir Özet........................................................................................248 6. Devletçi Sanayileşmenin Özel Kesim Üzerindeki Etkileri..........................................................................................249 E. KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ VE DEVLETÇİ SANAYİLEŞMENİN SOSYAL BOYUTLARI........................253 1. Giriş..............................................................................................253 2. İskan Olanakları.........................................................................264 3. Parasız Yemek Olanakları.........................................................269 4. Sağlık Olanakları...............................•.........................................270 5. Ekonomalar.................................................................................272 6. Eğitim ve Kültür Olanakları.....................................................273 7. Spor Olanakları..........................................................................276 8. Sosyal Güvenlik Olanakları......................................................277 9. Diğer Olanaklar..........................................................................278 10. Kamu İktisadi Teşebbüsleri'nde Çalışanların Durumlarının Endüstrileşme Sürecinin Sosyal ve Ekonomik Maliyeti Açısından Değerlendirilmesi...............280 11. Kamu Kesimi Çalışanları: Bir "İşçi Aristokrasisi" mi?.....................................................................281 V. SAVAŞ DÖNEMİ......................................................................287 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ ALANINDAKİ GELİŞMELER I. GİRİŞ: ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNİN KURUMSALLAŞMASI AÇISINDAN DÖNEME İLİŞKİN BİR ÖZET..........:..........................................................................291 A. ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNİN TARAFLARININ ORTAYA ÇIKMASI..................................................................292 B. ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNİN TARAFLARININ ÖRGÜTLENMESİ.................................................................292 C. TOPLU PAZARLIĞIN KURUMSALLAŞMASI...................293 Ç. İŞ MÜCADELESİ ARAÇLARI OLARAK GREV VE LOKAVTIN KURUMSALLAŞMASI.......................................294 II. BAĞIMLI ÇALIŞANLARIN NİCEL VE NİTEL VARLIKLARI.............................................................................294 A. GİRİŞ...........................................................................................294 BAZI NİTELİKLERİ...................................................................295 C. İŞÇİ KESİMİNİN NİCEL VARLIĞI........................................303 1. Giriş..............................................................................................303 2.1937,1938,1943 Tarihli İş İstatistikleri....................................305 a. Giriş..............................................................................................305 b. İşyeri ve İşçi Sayıları..................................................................306 c. Sanayinin Bölgesel Yoğunlaşması...........................................308 ç. Kadın ve Çocuk İşçiler..............................................................309 Ç. KAMU KESİMİNDE İSTİHDAM...........................................311 III. ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNİN HUKUKSAL ÇERÇEVESİ..............................................................................317 A. GİRİŞ...........................................................................................317 B. KURTULUŞ SAVAŞI DÖNEMİ..............................................320 1. Giriş..............................................................................................320 2.1921 Tarihli ve 114 Sayılı Zonguldak ve Ereğli Havza-i Fahmiyesinde Mevcut Kömür Tozlarının Amele Menafi-i Umumiyesine Olarak Füruhtuna Dair Kanun.................................................................................323 3.1921 Tarihli ve 151 Sayılı Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun...........324 C. 1936 İŞ KANUNUNA KADAR OLAN DÖNEM................329 1.1924 Anayasası...........................................................................329 a. Temel Felsefesi...........................................................................329 b. 1924 Anayasası'nda Ekonomik ve Sosyal Haklar.................330 2.1924 Hafta Tatili Kanunu..........................................................333 3.1925 Takrir-i Sükûn Kanunu....................................................335 4.1926 Medeni Kanun'u................................................................336 5.1926 Borçlar Kanunu.................................................................337 a. Giriş..............................................................................................337 b. Bireysel İş Hukuku Alanındaki Düzenlemeleri....................337 c. Toplu İş İlişkileri Alanındaki Düzenlemeleri........................338 6.1930 Umumi Hıfzısıhha Kanunu.............................................342 7.1932 Türkiye'de Türk Vatandaşlarına Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkında Kanun....................................344 a. Tarihçe.........................................................................................344 b. Yasanın Çıkarılış Süreci............................................................349 c. Yasanın Düzenlemeleri ............................................................350 ç. Yasanın Sonuçları........................................................................350 8.1935 Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Kanunu.....................351 Ç. 1936 İŞ KANUNU.....................................................................353 1. Tarihçe.........................................................................................353 2. İş Kanununun Önemi...............................................................354 3. İş Kanunu'nun Çıkarılmasında Etkili Olan Faktörler......................................................................................358 a. Giriş..............................................................................................358 b. İş Kanunu'nun Çıkarılmasında Etkili Olan İçsel Faktörler......................................................................................358 i. Sosyal Faktörler...........................................................................358 ii. İş Kanunu ve Sosyal Faktörlerle İktisadi Faktörler Arasındaki İlişkiler..................................................360 iii. İktisadi Faktörler......................................................................362 aa. İşçi Sayısındaki Artış...............................................................362 bb. İşletme Ölçeklerindeki Büyüme ve Yoğunlaşma..............................................................................363 cc. Devletçilik..................................................................................363 çç. Talep Öğesine İlişkin Gelişmeler...........................................365 iv. Siyasal Faktörler........................................................................365 c. İş Kanunu'nun Çıkarılmasında Etkili Olan Dışsal Faktörler...............................................................371 i. Uluslararası Çalışma Örgütü'nün Etkileri..............................371 ii. Yabancı Uzmanların Etkileri....................................................379 iii. Avrupa'daki Otoriter Rejimlerin Etkileri..............................381 4. İş Kanunu'nun İkili Karakteri..................................................387 5. İş Kanunu: Bir Sosyal Uzlaşma Belgesi mi?...........................389 6. Yasanın Temel Düzenlemeleri.................................................392 a. Yasanın Kapsam Alanı ve Sınırlılıkları..................................392 b. Bireysel İş İlişkileri Alanındaki Düzenlemeler......................395 c. Toplu İş İlişkileri Alanındaki Düzenlemeler..........................400 i. Grev ve Lokavt Konusundaki Düzenlemeler.........................400 ii. İşçi Temsilciliği Kurumuna İlişkin Düzenlemeler.............................................................................402 iii. İş Uyuşmazlıklarının Halli Konusundaki Düzenlemeler.............................................................................403 7. İş Kanunu'nun Uygulanmasına İlişkin Durum.....................405 a. Uygulamada Görülen Aksaklıklar..........................................405 b. İş Kanunu'nun Kapsamının Genişlemesi ve Kapsama Giren İşçi Sayısında Artış........................................407 c. Yasaya Göre Yaşama Geçirilmesi Gerekli Kurumların Oluşumundaki Gecikmeler................................408 D. İŞ KANUNU SONRASI DÖNEM .........................................410 1.1938 Cemiyetler Kanunu...........................................................410 2.1940 Milli Korunma Kanunu...................................................412 E. DÖNEM İÇERİSİNDE SOSYAL GÜVENLİK ALANINDAKİ GELİŞMELER.................................................419 1. Giriş..............................................................................................419 2. Madencilik Alanına Yönelik Düzenlemeler: 1921 Tarihli ve 151 Sayılı Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ve 1923 Tarihli ve 2608 Sayılı Amele Birliği ve İhtiyat ve Teavün Sandıkları Talimatnamesi...........................420 3.1926 Borçlar Kanunu.................................................................422 4.1930 Umumi Hıfzısıhha Kanunu.............................................423 5.1936 İş Kanunu...........................................................................424 6. Kamu Kesiminde Çalışanlara Yönelik Sosyal Güvenlik Uygulamaları................................................425 F. DÖNEM İÇERİSİNDE ÜCRETLERDEKİ GELİŞMELER.........................................................................429 1. Giriş..............................................................................................429 2. Osmanlı İmparatorluğu-Cumhuriyet Dönemi Karşılaştırması............................................................................430 3. Cumhuriyet Döneminde Ücretlerdeki Gelişmeler................431 a. Ücretlerdeki Genel Gelişmeler..................................................431 b. Kamu Kesimi Çalışanlarının Ücretlerindeki Gelişmeler...................................................................................435 4. Değişik Kurumsal Düzenlemelerin Ücret Düzeyi Üzerindeki Etkileri............................................441 a. Umumi Mukavele......................................................................442 b. Toplulukla İş İhtilafları.............................................................442 c. Asgari Ücret Saptamaları..........................................................447 ç. Sonuç............................................................................................447 G. İŞÇİ ÖRGÜTLENMELERİ VE İŞÇİ HAREKETLERİ...........449 1. Giriş..............................................................................................449 2. İşçi Örgütlenmeleri....................................................................450 3. İşçi Hareketleri...........................................................................452 BEŞİNCİ BÖLÜM: ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNDE KURUMSALLAŞMAYA DOĞRU: 1945 SONRASI DÖNEM I. ÇOK PARTİLİ YAŞAMA GEÇİŞ SÜRECİ..............................455 A. GİRİŞ...........................................................................................455 B. ÇOK PARTİLİ YAŞAMA GEÇİŞİN DIŞSAL DİNAMİKLERİ...........................................................................456 C. ÇOK PARTİLİ YAŞAMA GEÇİŞİN İÇSEL DİNAMİKLERİ..........................................................................459 II. ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNDEKİ GELİŞMELER: İLK KURUMSALLAŞMA DENEYİMLERİ...........................462 A. GİRİŞ...........................................................................................462 B. DEVLETİN ÖRGÜTLENMESİ ...............................................467 1. Giriş..............................................................................................467 2. Çalışma Bakanlığı'nın Kuruluşu..............................................468 3. İş ve İşçi Bulma Kurumu'nun Kuruluşu.................................469 4. Sosyal Güvenlik Alanındaki Gelişmeler.................................474 a. Giriş..............................................................................................474 b. İşçi Sigortaları Kurumu'nun Kuruluşu...................................475 C. ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNİN İŞÇİ VE İŞVEREN TARAFLARININ ÖRGÜTLENMESİNE İLİŞKİN GELİŞMELER............................................................................476 1. Giriş..............................................................................................476 2. Cemiyetler Kanunu'nda Değişiklik: 5 Haziran 1946 Tarihli ve 4919 Sayılı Kanun.........................477 3.1947 Tarihli İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanun.......................................................481 DEĞERLENDİRME......................................................................482 KAYNAKÇA...................................................................................487  |
